Schematy są w nas głęboko ukorzenione, gdyż zrodziły się we wczesnym dzieciństwie, kiedy to tworzyliśmy własny “system nawigacji”. Każdy z nas stara się zrozumieć otaczający nas świat i ludzi. Gdy rodzice zaspokajają nasze potrzeby i dzielą się z nami adaptacyjnymi wzorcami zachowań, lepiej radzimy sobie w życiu. Zdarza się jednak, że nie odpowiadają na nasze oczekiwania, lub robią to w niewłaściwy sposób. Sami pozwalają na to, aby rządziły nimi nieadaptacyjne schematy, przez co my również je nabywamy. Te utrwalone wzorce uruchamiają automatyczne reakcje behawioralne, które nam szkodzą. Świadomość ich istnienia okazuje się niezwykle pomocna.
Jaką rolę odgrywają schematy w życiu człowieka?
Z punktu widzenia ewolucji schematy nie są takie złe. Gdybyśmy analizowali drobiazgowo każdą sytuację, nie zdążylibyśmy w porę uciec przed nadciągającym zagrożeniem. Kiedy pewne zachowania ulegają zautomatyzowaniu, nasze szanse na przetrwanie wzrastają. Niektóre wzorce pomagają nam zaspokoić potrzeby w niesprzyjającym środowisku. Gdy je opuszczamy, wciąż w nas pozostają i wówczas nam szkodzą. Z ich powodu niszczymy wiele świetnie zapowiadających się relacji międzyludzkich. Możemy też mieć problem, aby dostosować się do oczekiwań innych, co odbija się niekorzystnie na naszym życiu zawodowym.
Czym jest automatyczna reakcja behawioralna?
Automatyczna reakcja behawioralna bazuje na analogii do wydarzeń z przeszłości. Uruchamia ją bodziec z teraźniejszości, który nam kojarzy się z tym, czego doświadczyliśmy przed laty. To może być czyjaś mina, gest, ton głosu etc. Np. szef gani nas niczym nasz rodzic. Zamiast profesjonalnie odpowiedzieć na jego niemerytoryczną krytykę, zachowujemy się jak małe dzieci, które niesłusznie otrzymały burę. Reagujemy nieadekwatnie i nadmiernie do zaistniałych okoliczności. Wspomniane zjawisko określa się jako porwanie emocjonalne.
Dlaczego jedna negatywna myśl odciąga naszą uwagę od pozytywów?
Nasz mózg rozwinął się w taki sposób, aby skupiać się na negatywnych sygnałach napływających z otoczenia. Wystarczy jeden malutki bodziec, byśmy przestali widzieć wszystko, co dobre. Nasz krajobraz spowija wówczas mgła emocjonalna. Ma to daleko idące konsekwencje. Dawniej każdy niepokojący bodziec zasługiwał na uwagę, bo od niego zależało nasze życie. Dziś przetrwanie nie jest zagrożone, ale drzemią w nas schematy.
Wczesne nieadaptacyjne schematy – jaką rolę odegrały w naszym dzieciństwie?
Schematy to powstałe we wczesnym dzieciństwie wzorce, które wpływają na nasze myśli, emocje, zachowania, reakcje fizjologiczne i relacje międzyludzkie. Najczęściej wynikają z zaniedbań ze strony opiekunów i dorastania w niesprzyjającym środowisku. Utrwalać mogą je nasze późniejsze doświadczenia. Nie bez znaczenia pozostaje też nasz temperament. Np. dla osoby wysoko wrażliwej, nazywanej też orchideą, niesprzyjające środowisko jest szczególnie groźne. Tacy ludzie bardzo korzystają z obecności wspierających opiekunów i jednocześnie bardzo cierpią z powodu ich zaniedbań.
Jak schemat uruchamia automatyczne reakcje behawioralne?
W dzieciństwie nauczyliśmy się radzić sobie z trudnymi dla nas sytuacjami. Wówczas dzięki wczesnym schematom i trybom przeżyliśmy. Jednak te wzorce teraz nam szkodzą, bo zmieniły się okoliczności, w jakich funkcjonujemy. Stare obwody neuronalne jednak wciąż dochodzą do głosu, bo są mocno utrwalone. Wywołują automatyczne reakcje behawioralne, gdy jakiś element teraźniejszości kojarzy nam się z przeszłością. Odpowiadamy na osoby i dawne zdarzenia, a nie na to, co ma miejsce tu i teraz.
Automatyczne reakcje behawioralne – nawiązanie do mechanizmu uciekaj albo walcz
Automatyczne reakcje behawioralne mają charakter obronny. Można je porównać do mechanizmu ewolucyjnego uciekaj albo walcz. Składają się na niego 3 reakcje: uciekaj, walcz, zamieraj. Michelle Skeen wyróżnia jeszcze mechanizm wymuszaj. Jak to wygląda w praktyce?
Uciekaj
Izolacja społeczna – unikamy sytuacji, które mogą uruchomić nasz schemat, np. wchodzenia w bliskie relacje z obawy przed skrzywdzeniem. Staramy się za bardzo nie odsłaniać. Chronimy siebie przed ponownym bólem i cierpieniem.
Kompulsywne szukanie stymulacji – niektóre osoby ciągle poszukują nowych wrażeń, aby uciec od trudnych emocji powiązanych ze schematem. Mogą uprawiać sporty ekstremalne, podejmować nowe wyzwania zawodowe itp.
Uzależnienie – alkohol, przygodny seks czy hazard zapewnia nam chwilowe znieczulenie, bo uruchamia układ nagrody poprzez zwiększoną syntezę dopaminy. Długofalowo nie rozwiązuje naszego problemu, lecz skutkuje powstaniem nowych trudności. Na uzależnienie wydajemy coraz więcej pieniędzy, niszczymy też swoje zdrowie.
Wycofanie psychiczne poprzez fantazje i dysocjacje – niektórzy ludzie wyobrażają sobie alternatywną rzeczywistość, aby jakoś przetrwać trudne emocje. Nie żyją tym, co rozgrywa się tu i teraz, bo musieliby skonfrontować się ze swoimi schematami.
Walcz
Agresja lub wrogość – dla niektórych najlepszą formą obrony jest atak. Ktoś, kto boi się bliskości, może celowo zrażać do siebie innych, wytykając im błędy i zaciekle krytykując.
Dominacja lub nadmierna asertywność – jeśli boimy się cierpienia z powodu opuszczenia, możemy trzymać dystans emocjonalny w ważnych dla nas relacjach. Celowo odmawiamy drugiej osobie częstych spotkań, aby uniknąć zaangażowania. Zaciekle bronimy swojej niezależności i prawa do samostanowienia.
Szukanie uznania lub statusu – niektóre osoby uważają, że gdy zdobędą wysoką pozycję zawodową i pochwałę z ust przełożonego, umkną schematowi porażki i wadliwości.
Manipulacja i wykorzystanie – mamy prawo sygnalizować swoje potrzeby innym, a oni mogą odmówić ich zaspokojenia. Czasem jednak wybieramy drogą na skróty. Manipulujemy partnerem, aby uzyskać to, na czym nam zależy.
Bierna agresja lub bunt – nie zawsze nasza konfrontacja ma charakter bezpośredni. Gdy nie odpowiada nam czyjaś propozycja, nie odrzucamy jej, lecz o niej “zapominamy”. Stawiamy bierny opór.
Zamieraj
Podporządkowanie – niekiedy, gdy uruchomi się nasz schemat, po prostu się z nim godzimy. Nie podejmujemy żadnej aktywności, tylko go przyjmujemy. Np. ktoś narusza nasze granice, zmusza nas do czegoś, a nam brakuje asertywności, aby się temu przeciwstawić. Boimy się, że wyrażając swoje potrzeby i zdanie, narazimy się na odrzucenie.
Wymuszaj – to tyb automatycznej reakcji, który wyróżniła Michelle Skeen. Zakłada on, że niektórzy z nas, gdy uruchomi się schemat opuszczenia, osaczają drugą osobę. Oczekują od niej deklaracji. Usiłują wymusić na partnerze rezygnację z hobby lub spotkań ze znajomymi. Z drugiej strony wymuszanie można zaliczyć do manipulacji (reakcji walcz).
Jak zniekształcenia poznawcze umacniają nieadaptacyjne schematy?
Sytuacje uruchamiają schemat, a w następstwie określone automatyczne reakcje behawioralne. Są one nieadaptacyjne, a przez to szkodliwe, dlatego niszczą nasze relacje. To tylko umacnia schemat i utwierdza nas w naszych przekonaniach. Kiedy uciekam w agresję, próbując coś wymusić, inni przestają mnie lubić i nie chcą mi pomóc. Jeszcze bardziej zaczynam wierzyć w to, że na ludziach nie można polegać. Mój schemat deprywacji zostaje wzmocniony.
Błąd konfirmacji i stara taśma
Ogromny wpływ na nasze życie mają zniekształcenia poznawcze. Wszyscy ich doświadczamy, ale osoby, u których występują wczesne nieadaptacyjne schematy, znacznie częściej im ulegają. Szczególną rolę odgrywa błąd konfirmacji. Zwracamy wówczas uwagę tylko na te sygnały z otoczenia, które potwierdzają nasze założenia. Stosujemy wewnętrzny filtr poznawczy. Drugim zniekształceniem poznawczym jest stara taśma. W partnerze/szefie/koleżance widzimy naszego rodzica i reagujemy na drugą osobę jak na matkę/ojca. Na szczęście psychoterapia pomaga nawiązać lepszy kontakt z teraźniejszością i wykształcić bardziej adaptacyjne reakcje.
Magdalena Kukurowska – copywriterka psychologiczna z wieloletnim stażem, która z zainteresowaniem przygląda się motywom ludzkich zachowań.
Bibliografia:
- Boyce T.; Dziecko orchidea czy mlecz: jak wspierać wrażliwe dzieci; Wydawnictwo Czarna Owca, 2019
- Skeen M.; Lęk przed opuszczeniem: jak go przezwyciężyć i zbudować zdrowy związek oparty na bliskości i zaufaniu; Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2023
- Young J.E., Klosko J.S., Weishaar M.E.; Terapia schematów: przewodnik praktyka; Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2019